Temat a teoria gatunku w filologicznych i komputatywnych badaniach literackich – na przykładzie nokturnu w poezji polskiej i włoskiej XX wieku
Rozalia Słodczyk (Instytut Języka Polskiego PAN)
Przedmiotem prezentacji będzie kilka problemów wyłaniających się z ogólnie zarysowanego przedmiotu wystąpienia. Po pierwsze, znaczenie i relacje pojęć „temat”, „materiał” (Stoff), „motyw”, „topos” w badaniach literackich, a w szczególności genologicznych, z odniesieniem do nurtu tematologii. Po drugie, namysł nad koncepcją gatunku i kategoryzacją gatunku, rozumianego nie jako klasa tekstów spełniających określone warunki wystarczające i konieczne, ale z odniesieniem do Wittgensteinowskiej koncepcji podobieństwa rodzinnego (Klaus W. Hempfer), z obszaru filozofii przeniesionej na grunt psychologii przez Eleanor Rosch, i do wyłonionej w językoznawstwie kognitywnym kategorii prototypu. Zostanie także wskazana jako istotna w teorii gatunku kategoria analogii (David Fishelov). Po trzecie, samo powiązanie tematu z gatunkiem – problemem badawczym stają się tu m.in. takie pytania: czy temat może wyznaczać gatunek w poezji? czy można obserwować zagęszczenie tematów/gatunków i jak różnie są one podejmowane w danych dekadach, u konkretnych autorów? czy nokturn wiąże się z danym momentem historycznym, nurtem literackim, indywidualną postawą (życiorys, styl) autora? czy nokturn należy traktować jako meta-gatunek i meta-temat i wyróżniać do podgatunki/wariacje nokturnu (np. zaczynając od oddzielenia odcieni nokturnu – pozytywnego albo negatywnego, czy oddzielenia nokturnu realistycznego, określanego przez setting, od nokturnu metaforycznego, łączącego się ze snem i śnieniem)? Co określa nokturnowość tekstów – zakres tematyczny, specyficzny nastrój, malarskość opisów? Po czwarte, pytanie o kategoryzację i przyporządkowanie nokturnu – czy mamy w tym przypadku do czynienia z gatunkiem, typem tekstu, trybem dyskursu (Monika Fludernik) albo tylko samym tematem/motywem?
Te zagadnienia łączą się wreszcie z drugą częścią prowadzonego badania – lekturze filologicznej wybranych tomików współczesnych poetów polskich i włoskich (w nurcie close reading i mikroanalizy) towarzyszy bowiem analizowanie przygotowanych korpusów tekstów za pomocą obliczeń komputerowych (w nurcie distant reading, makroanalizy), w szczególności z użyciem topic modeling. Wobec tego pojawia się kolejne pytanie – czy wszystkie wskazywane aspekty nokturnu mają konkretne i mierzalne wyznaczniki językowe i zakresy słów – które można uchwycić, to jest sformalizować, kwantyfikować, ująć czysto ilościowo? Badanie tekstów nokturnowych w tradycyjnej metodologii pokazuje, że nokturn ma określone zakresy tematyczne i nastrojowe. Zadaniem staje się więc próba stworzenia modelu nokturnu. Będzie się szukać potwierdzenia, że owe tematy są demonstrowane (przez wizualizowany rezultat) w wyniku modelowania tematycznego (w postaci zbiorów słów istotnych, kluczowych).
Projektowi towarzysz przekonanie, że badanie wielu tekstów przy użyciu metody czytania na dystans pozwoli wykryć tematy ważne dla nokturnu być może w innych tekstach, które nie są dla nas oczywiste. Może ono również pozwolić nam połączyć z nokturnem nie tylko znane już tematy, ale także mniej oczywiste obszary tematyczne, a także przedmioty, nastroje, elementy scenerii, określone typy postaci, rejestry językowe.
Spotkanie będzie prowadzone w języku polskim.
W celu wirtualnego uczestnictwa w spotkaniu prosimy o zapisanie się przez ten formularz: https://forms.gle/4K1MJ7V9JW8MDKmq7